Me Sahyadri 062025A

देशाची आर्थिक प्रगती व्हावी असे सर्व नागरिकांना वाटणे सहाजिक आहे. अर्थकारणामुळे मिळणारा रोजगार, समृद्धी यासाठी सर्वांनाच आर्थिक प्रगती हवी हवीशी वाटते. आर्थिक प्रगती होताना, त्याचा दिर्घकाळात समाजावर, निसर्गावर, वातावरणावर दुष्परिणाम होणार नाही याची काळजी घेणे महत्वाचे आहे. मनुष्याच्या भावी पिढ्यांना पाणी, शुद्ध हवा, योग्य वातावरण मिळत रहावे अशी भावना मनात रुजणे महत्वाचे आहे. वाढत्या आर्थिक प्रगतीमुळे नैसर्गिक संपदेवर ताण येतो. प्रगतीसाठी प्रदुषण होते. जंगले, माळराने, व इतर अधिवास नष्ट होतात. वसुंधरेवर रहाणाऱ्या इतर जीवांचा मात्र मनुष्य फारसा विचार करत नाही. आर्थिक प्रगती करताना, मनुष्य निसर्गाची हानी करत आहे. मुळताच माणसाला निसर्गाचे महत्व समजणे हे सध्याच्या आपल्या प्रगत जीवनशैली मुळे अवघड झाले आहे. आर्थिक प्रगती, समाजाची प्रगती व निसर्ग संपदेची निगा, यांचा समतोल राखणे काळाची गरज आहे.
सह्याद्री (पश्चिम घाट) हा एक नैसर्गिक संपदेचा, वैविध्यतेचा, भौगोलिक व ऐतिहासिक ठेवा आहे. वाढत्या मानवी अतिक्रमणाचा, सह्याद्रीच्या विविध घटकांवर होणारा दुष्परिणाम भविष्यात आपल्यालाच धोका निर्माण करेल, यात शंका नाही. शुद्ध पाणी, हवा व उर्जा, भावी पिढीला मिळण्यासाठी, नंद्यांचे उगम असलेला सह्याद्री व त्याभागातील जंगले टिकवणे महत्वाचे आहे. सह्याद्रीच्या महत्वाच्या घटकांचे महत्व छायाचित्रांद्वारे प्रकट करण्याचा मी येथे प्रयत्न केला आहे. येथील पक्षी, प्राणी, वनस्पती, अधिवास, किल्ले व लेणी अशा विविध विषयांबद्दल आपण समजुन घेऊ.

As the economic development has taken the center stage, the balance between the environmental sustenance and socio economic development will be under the scanner. As most experts with balanced views have proclaimed, Indian wildlife and ecological system sustenance will be under threat, unless precautions are taken with the help of appropriate research and long term national interests. As we encounter the economic development, many habitats which indirectly or directly help sustainable development will be damaged. The awareness to gauge the success by sustainable development and not by year to year growth is a distant dream any environmentalist will assume in current scenario.
Western ghats, or Sahyadri as we all call it as, is a treasure trove of spectacular landscapes, biodiversity, flora, fauna, some amazing geological wonders and man made monuments. With the increasing pressure from human encroachment, all these elements are under stress and in turn are under depletion. Western ghats should be left untouched by human beings, to protect their future generations from getting short of resources, such as water, energy and clean air. The important elements of western ghats, which need protection are highlighted in the new version of Photo journal, Me Sahyadri Magazine.

वीरगळ हे एक स्मारक असते. एखाद्या शूर वीराच्या स्मरणार्थ हे स्मारक उभे केलेले असते. शूर वीर पुरुष अथवा स्त्री ने कोणत्या कारणास्तव आपले प्राण दिले याचे स्पष्टीकरण आपल्याला बहुतांश वीरगळीमध्ये पहावयास मिळते. राजासाठी लढाई करताना, चोरांपासुन गावातील गुरांचे रक्षण करताना, शिकार करताना, स्त्रीयांचे रक्षण करताना व इतर अनेक कारणास्तव वीर मरण प्राप्त झाल्यावर स्मरणार्थ वीरगळी उभारलेल्या दिसतात. वीरगळी युद्धाच्या ठिकाणी अथवा देवळाजवळ, गावात आढळतात. भारताच्या विविध राज्यांमध्ये विविध आकाराच्या व रचना असलेल्या वीरगळी आढळतात. बहुतांश वीरगळी इसविसन पूर्व ३०० ते इसविसन नंतर १८०० या काळात उभारलेल्या असाव्यात. बहुतांशः वीरगळींवर तीन ते पाच चित्र पट कोरलेले आढळतात. सर्वात खालच्या पटावर लढाईचे चित्र कोरलेले असते. यात लढाईचे कारण स्पष्ट होते. मधल्या पटावर वीर देवदूत अथवा अप्सरांबरोबर स्वर्गरोहण करत असल्याचे चित्र कोरलेले असते. सर्वात वरच्या पटावर वीर देवासमोर पुजा करत असल्याचे चित्र कोरलेले असते. कर्नाटक राज्यात बऱ्याच वीरगळींवर शिलालेख आढळतात. महराष्ट्रात काही तुरळक अपवाद वगळता वीरगळींवर शिलालेख आढळत नाहीत. महाराष्ट्रात बऱ्याच ठिकाणी वीरगळींवर एकच पट पहायला मिळतो. या वीरगळींवर वीराचे चित्र कोरलेले आढळते. आपल्या महाराष्ट्रात बहुतांशः वीरगळी गावात, देवळाजवळ, माळरानावर उघड़्यावर पडलेल्या दिसतात. उन, पाऊस, वारा यामुळे वीरगळींची झीज होते. काही गावात वीरगळी जतन केलेल्या दिसतात तर काही ठिकाणी वीरगळींचा अर्थ न उमगल्याने त्या उपेक्षित आणी चुकीच्या ठिकाणी पडलेल्या/वापरलेल्या दिसतात.

Hero stone is a memorial made of stone. It is dedicated to a brave man or woman who sacrificed his or her life for the cause of king or public in war, battlefield; cattle raids and safeguarding life and dignity of women from miscreants. In hero’s commemoration the village men or his relatives erected a hero stone in front of the temple or in the village forum. In India, herostones were erected between 3rd century BC and 18th century AD. The herostones can be seen in states of Rajasthan, Gujrat, Madhyapradesh, Maharashtra, Karnataka, Goa, Tamilnadu, Kerala and other states. The herostones in India often carry bas relief panels with figures and ornamentation carved on the stone. Some of the herostones also have the inscriptions. The herostones found in Mahaharashtra do not have inscriptions with few exceptions. In Maharashtra hero stones are called as Veergal in Marathi. The largest number of Hero stones are found in state of Karnataka. The hero stones are called as Veeragallu in Kannada. A hero stone is usually divided into three panels. Occasionally the hero stone has four or five panels. However some hero stones are simple herostones with a single panel showing the image of the hero. The lower panels of Hero stone displays battle scenes, or the event in which the hero died. This section generally depicts the reason for his /her death. The middle panel depicts the hero being lifted towards the heaven acompanied by angels and the upper panel usually depicts the hero worshipping a deity such as Shiva linga. In this photoessay let us have a look at few of the hero stones from the Umbardi village from Mangaon Taluka, Raigad district, Maharashtra, India.

गावाजवळ किल्ल्यांच्या भिंती, मंदिरे आणि घरांचे जोते आढळले आहेत. उंबर्डी गाव, घाटमाथा (पुणे जिल्हा) आणि कोकण (रायगड जिल्हा) यांना जोडणाऱ्या प्राचीन व्यापार मार्गांवर स्थित आहे. उंबर्डी गाव काळ नदीच्या उगमाच्या ठिकाणी आणि सह्याद्रीच्या मुख्य धारेच्या खाली कोकणात मोक्याच्या ठिकाणी असल्याने, तेथे स्थानिक कोळी राजाने कोट बांधला अशी माहिती येथील गावकरी सांगतात. घाटमाथ्यावरील धामणहोळ/दापसरे येथून देव घाट, लिंग्या घाट, चिपेच्या दाराची वाट या घाटवाटांनी उंबर्डी येथे उतरता येते. येथे कुर्डूगड हा किल्ला आहे. पुणे आणि कोकण किनारा यांना जोडणाऱ्या कमीत कमी अंतराच्या व्यापारी मार्गावर हे गाव वसले आहे. या मार्गावर कोकणातील राजापुरी खाडी कडे जाताना वाटेत अनेक प्राचीन लेणी, मंदिरे, किल्ले आढळतात. येथे असलेल्या वीरगळी, सतीशिल्प, येथे घडलेल्या ऐतिहासिक घटनांची कल्पना देतात. येथील अवषेशांचा अभ्यास केल्यास या प्रदेशाच्या ऐतिहासिक शहरीकरण आणि वस्तीच्या नमुन्यांचा अंदाज बांधता येतो. गावाच्या ऐतिहासिक महत्त्वामुळे ते वारसा संरक्षण आणि अभ्यासासाठी महत्त्वाचे ठिकाण बनले आहे.

Umbardi, a village in Mangaon tehsil of Raigad district, Maharashtra, holds significant historical and geopolitical importance due to its strategic location and archaeological heritage. Situated at the base of Kurdugad Fort, Umbardi served as a vital settlement during the Maratha period. The village's proximity to the fort made it a strategic point for controlling the surrounding region.Archaeological investigations have uncovered remnants of fortification walls, temple complexes, and house foundations, indicating a once-thriving settlement. The presence of old Shiva temple highlights the village's religious and cultural significance. Umbardi's location along ancient trade routes facilitated commerce and cultural exchange between the Konkan coast and the Deccan plateau.The village's strategic position allowed it to serve as a defense point, protecting the region from invasions.The discovery of hero stones and memorials in the area reflects the village's role in commemorating historical events and figures. Umbardi's archaeological sites contribute to understanding the region's historical urbanization and settlement patterns. Umbardi's rich history underscores its importance in the broader context of Maharashtra's historical and geopolitical landscape.

उंबर्डी येथील शिव मंदिर हे रायगड जिल्ह्यातील माणगाव तालुक्यातील एक ऐतिहासिक आणि पुरातत्त्वीय दृष्ट्या महत्त्वाचे स्थळ आहे. मंदिराच्या अवशेषांमध्ये ४० x ३० मीटर आकाराची परिधी भिंत, १९ x १९ मीटर आकाराचे मजबूत पाया, दोन नंदी मूर्ती, गणेश मूर्ती, तुटलेली शिवलिंग, हनुमान आणि ५२ वीरगळ शिल्पे यांचा समावेश आहे. या शिल्पांमध्ये ४१ वीरगळ, १० सतीशिळा आणि १ दुर्मिळ गधेगळ यांचा समावेश आहे, येथील वीरगळी, सतीशिळा या स्थळाच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्वाचे दर्शक आहेत. मंदिराच्या आसपासच्या परिसरात किल्ल्याच्या भिंती, मंदिरांच्या अवशेष आणि घरांच्या पाया यांसारख्या संरचनात्मक अवशेषांचा शोध लागला आहे, ज्यामुळे येथे एक मोठे वस्ती असण्याचा संकेत मिळतो. उंबर्डी गाव हे कोकण आणि उंच प्रदेश यांना जोडणाऱ्या लिंग्या घाटाच्या जवळ वसलेले आहे, ज्यामुळे या ठिकाणाचे भौगोलिक महत्त्व वाढते. या घाटाच्या नियंत्रणामुळे व्यापार मार्गांचे संरक्षण आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाण सुलभ झाली होती. या सर्व पुरातत्त्वीय आणि भौगोलिक माहितीच्या आधारे, उंबर्डी शिव मंदिर हे महाराष्ट्राच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशाचे एक महत्त्वपूर्ण उदाहरण मानले जाते.

The Umbardi Shiva Temple, located in Mangaon Taluka of Raigad District, Maharashtra, is an ancient temple . It is renowned for its rich archaeological significance and the presence of numerous memorial stones.The temple's foundation measures 19 × 19 meters, constructed using basalt and dry masonry techniques. Notably, the temple complex is surrounded by a 40 × 30-meter perimeter wall, parts of which are still discernible. The sanctum and the shikhara (spire) of the temple remain largely intact despite the overall dilapidated state of the structure. In the vicinity of the temple, a remarkable collection of memorial stones has been found, including 41 hero stones (Veergals), 10 sati stones, and a rare Gadhegal (donkey-curse stone). These stones are scattered around the temple platform and its surroundings, with some memorials positioned on a four-sided pillar located northeast of the temple. The archaeological investigations suggest that Umbardi was once a significant settlement controlling a mountain pass connecting the Konkan region to the upland areas during the early medieval period. The presence of fortification walls, temple ruins, and house foundations indicates a thriving settlement, possibly serving as a strategic point for trade and defense.

गधेगळ (Gadhegal) म्हणजेच 'गाढव-शाप शिल्प' हा, महाराष्ट्र आणि गोव्यातील मध्ययुगीन काळातील एक अद्वितीय शिल्पप्रकार आहे. या शिल्पांमध्ये तीन भाग असतात. वरच्या भागात मंगलकलश आणि सूर्य-चंद्राचे चिन्ह, क्वचित मध्यभागी शिलालेख, आणि खालच्या भागात गाढव आणि स्त्रीचे चित्रण. गधेगळ शिल्पे शिलाहार वंशाच्या काळात (१०व्या ते १३व्या शतकात) उभारली जात होती. या शिल्पांद्वारे भूमी अधिकार घोषणा केली जात असे आणि नियमांचे उल्लंघन केल्यास शाप देण्याची धमकी दिली जात असे. गधेगळ शिल्पांमध्ये गाढव आणि स्त्रीचे चित्रण हे शापाचे प्रतीक मानले जाते. या शिल्पांवर शिलालेख मराठीत असतो, ज्यामुळे सामान्य लोकांना संदेश समजावा. काही ठिकाणी या शिल्पांना स्थानिक देवता मानून पूजा केली जाते. या शिल्पांमुळे त्या काळातील सामाजिक आणि धार्मिक विश्वासांची माहिती मिळते.

Gadhegals, also known as Ass-curse Stones, are unique sculptural monuments found in Maharashtra, Goa, and parts of Gujarat. These stones date back to the Shilahara dynasty (10th–13th centuries) and served as territorial markers or land grant records. The term gadhegal is derived from the Marathi words gadhe (donkey) and gal (stone or curse). These stones typically feature three panels. Upper Panel depicts symbols like the sun, moon, and kalasha (sacred pot), signifying the sanctity and eternity of the grant. Middle Panel contains inscriptions detailing the land grant or donation, often in Devanagari script. In many cases there are no inscriptions. Lower Panel features a graphic depiction of a donkey mating with a woman, symbolizing the curse that would befall anyone who violated the grant. These explicit images served as a deterrent against land disputes and violations. While the imagery may seem crude, it reflects the historical context and the severe measures taken to protect land rights during that era. Today, gadhegals offer valuable insights into medieval Indian history and societal norms.

सतीशिळा म्हणजे पतीच्या मृत्यूनंतर पत्नीने सती जाण्याची प्रथा आणि त्या घटनेची आठवण म्हणून उभारलेली शिल्पे. मध्ययुगीन भारतात युद्धात वीर मरण आलेल्या पुरुषाच्या पतिव्रता पत्नीने त्याच्याबरोबर अग्निदाह किंवा पुरण्याच्या पद्धतीने आत्महत्या केली, त्यानंतर त्या स्त्रीच्या स्मृती म्हणून सतीशिळा उभारली जात असे. या शिळांवर बांगड्या भरलेला हात, सूर्य-चंद्राचे चिन्हे, शृंगारीक चिन्हे आणि पती-पत्नीचे चित्रण असते. सतीशिळा उभारण्याची परंपरा मुख्यतः महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, राजस्थान आणि उत्तर भारतात दिसून येते. सती प्रथा १८३९ साली ब्रिटिश सरकारने बेकायदेशीर ठरवली होती. आजही सतीशिळा या प्रथेबद्दलच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक आठवणी जपण्यासाठी उभ्या आहेत. या शिळा त्या काळातील सामाजिक आणि धार्मिक विश्वासांचे प्रतीक मानल्या जातात.

A Sati Shila (सतीशिळा) is a commemorative stone erected to honor a woman who performed the act of sati—self-immolation upon her husband's death—in medieval India. These memorials are often found near temples or battlefields, serving as historical markers of this now-outlawed practice. Typically, a Sati Shila depicts scenes of the woman on horseback, a symbolic representation of her journey to the afterlife.The carvings may also include representations of the deceased warrior, his wives, and ceremonial rituals. Distinctive features include a bent arm with bangles, symbolizing marital status, and motifs of the sun and moon, indicating immortality. These memorials are not only artistic expressions but also serve as mute witnesses to the customs and beliefs of their time. While the practice of sati was officially banned in 1839 by the British colonial administration, Sati Shilas remain as poignant reminders of the past. They offer valuable insights into the socio-cultural dynamics and the evolution of women's rights in India.